Nieuws
Peter van der Ploeg leest: Pierre Janssen, pionier

Een televisieprogramma maken over beeldende kunst, in een tijdperk dat televisie slechts in zwart-wit werd uitgezonden. Dat vergde wel enige durf. Maar Leen Timp, regisseur bij de AVRO, wilde het wel wagen nadat hij in het voorjaar van 1959 een lezing van Pierre Janssen had bijgewoond. Janssen, indertijd de conservator van het Stedelijk Museum Schiedam, gaf al enkele jaren lezingen, zowel in zijn eigen museum als in het land. Hij noemde ze ‘Ontmoetingen met kunst’. Ze waren bedoeld voor een breed publiek en vormden door hun theatrale aanpak, soms doorspekt met muziek- en geluidsfragmenten, een overrompelende totaalbeleving. Met in het hart de beweeglijke, slungelachtige – lengte ruim 2 meter, gewicht 70 kilo – en bevlogen vertellende Janssen. Schijnbaar improviserend, maar terdege voorbereid.

Om die lezingen over te brengen naar het format van een televisieprogramma, of om nieuwe onderwerpen daarvoor uit te werken, moest er wel wat worden verbouwd. Vanzelfsprekend de lengte, die werd drastisch ingekort. Maar ook de levendige presentatie in de zaal, waarbij Janssen als het ware kon spelen met de reacties van het publiek, werd omgezet naar het nieuwe medium. Mies Bouwman, echtgenote van Leen Timp, leerde Janssen om niet tégen de kijkers te spreken, maar als het ware mét de kijkers. Een subtiel verschil in aanpak, maar met groot effect. De kijker voelde zich aangesproken, meegenomen in het verhaal. Het nieuwe programma kreeg de naam ‘Kunstgrepen’. De eerste uitzending was op 25 oktober 1959. Het was een schok, voor velen. Maar het aandeel liefhebbers groeide al snel en er zouden tot 1975 nog zo’n 90 afleveringen volgen. De laatste reeksen in kleur. Zodat Janssen eindelijk de kleurrijke Mondriaan fatsoenlijk kon doen.

‘Een schok’, schreef ik zojuist. Waarom een schok? Nu, wat Janssen deed was nieuw. Het publiek dat was geïnteresseerd in kunst en dat musea bezocht was lange tijd gewend geweest de informatie over die kunst te ontvangen in een belerende situatie. Een rondleider, vaak de conservator of diens assistent, vertelde en de bezoeker luisterde. Bovendien stond beeldende kunst ondanks de vernieuwingen uit de eerste helft van de eeuw voor velen nog steeds op een voetstuk. De benaming ‘tempel der kunst’ mocht je ook nog zonder al te veel gêne gebruiken. Bij Janssen was dat beslist niet het geval. De deur van zijn museum stond wagenwijd open, voor iedereen, zonder onderscheid. Het liefst gratis, want ‘de kunst is van ons allemaal’. De verhalen over de tentoongestelde objecten werden toegankelijk gebracht, voor oud én jong. Voor die laatsten ook met speciale programma’s. En de kern van zijn filosofie: de mensen prikkelen, ze nieuwsgierig maken, zodat ze zelf aan de slag gaan. Met aandachtig kijken, met lezen, misschien zelfs met nadenken. Educatie noemen we dat nu, sinds de jaren zeventig een vast onderdeel van het museumwerk. Onderstaand citaat geeft zijn werkwijze kernachtig weer.

Een museum verheft niets, bevordert niets en overwint niets. Men kan de mensen niet, naar een woord van Anton van Duinkerken, ‘gaan mesten met kunst´. De kunst is geen wandrek waaraan men geestelijke heilgymnastiek kan beoefenen. De kunst is geen hijskraan, die ´de massa´ kan opheffen. Alles wat een mens kan bereiken, hoe dan ook, waarin dan ook, zal hij zelf moeten bereiken. De andere mens kan daar hoogstens bij helpen. Dit is, fundamenteel, het uitgangspunt in mijn beleid als museumconservator.”

De bomvolle biografie van Pierre Janssen die Petra Timmer in 2017 publiceerde kun je – hoe toepasselijk – eveneens naar eigen inzicht tot je nemen. Ik las hem gewoon van begin tot einde, maar je kan hem ook zonder enig probleem gedurende een paar uurtjes doorbladeren om een goed beeld van Janssen te krijgen. Vanzelfsprekend staat ‘Kunstgrepen’ centraal, daarmee was hij een pionier en is hij tenslotte een bekende Nederlander geworden. Maar ook zijn vroege jaren als journalist, zijn conservatorschap in Schiedam, en vervolgens zijn directeurschappen van de Academie van Beeldende Kunsten in Rotterdam – tegenwoordig de Willem de Kooning Academie – en het Arnhems Museum krijgen volle aandacht. Dat alles in korte hoofdstukken, afgewisseld met veel teksten van Janssen zelf en nog veel meer prachtige foto’s.

Het mooist bij een biografie van een kleurrijk mens zijn vaak de verhalen in de zijlijn. Zo ook hier. In 1982, hij was toen 56 jaar, stopte Janssen met werken in een betaalde betrekking. Hij wilde tijd voor zichzelf, en wat meer rust. Hij pikte de journalistiek weer op, nam wat adviesopdrachten aan en begon weer met het geven van lezingen door het hele land. In 1987 werd hij benaderd door Alfred (Freddy) Heineken, die een groot bewonderaar van hem bleek te zijn. Deze vroeg hem om een reeks van twaalf afleveringen te maken naar model van ‘Kunstgrepen’, maar dan in het Engels. De titel: ‘Fascinating Art’. Voor internationale distributie, vooral in de Verenigde Staten, ter promotie van het biermerk. Maar chique, de naam of het logo van Heineken kwamen niet in beeld. En het mocht wat kosten. Janssen nam de opdracht aan en ging aan het werk.

In de twaalf gemaakte afleveringen komen internationaal bekende kunstenaars aan bod, het is een veilige keuze: Vermeer, Van Gogh, Bruegel de Oude, Mondriaan, Van Eyck, Rembrandt, Seurat, Goya, Jeroen Bosch, Cézanne, Vélazquez en Monet. De opnamen vonden veelal plaats op de historische locaties, een heel verschil met het sobere studiodecor van ‘Kunstgrepen’. De presentatie van de reeks vond plaats in het chique Van Gogh Museum. Maar tot ieders verrassing sloeg de serie niet aan, geen énkele televisiezender kocht haar in.  Paul van den Bos, de regisseur, wijt de mislukking achteraf aan de beslissing Janssen Engels te laten spreken. Dat studeerde deze in, maar daarmee ging een flink stuk spontaniteit, hét kenmerk van ‘Kunstgrepen’, verloren. Want: ‘Waarom kijken naar die merkwaardige, trillende man met dat accent’?

Petra Timmer / Pierre Janssen. Journalist, tv-presentator, museumdirecteur, kunstverteller / 304 blz / Scriptum, 2017

Socials

vlietnieuwsfacebookOp Facebook

vlietnieuwtwitter Op Twitter