Marja Verbraak, de auteur van ‘Elselina (1776-1845). Avontuur in het voetspoor van Napoleon’, is niet vies van een stevige oneliner. De volgende – eigenlijk twee regels – uit ze wanneer ze het heeft over de Franse Revolutie en de positie van de vrouw: ‘De volksvertegenwoordigers die de mond vol hadden van vrijheid, gelijkheid en broederschap lieten vrouwen niet toe tot hun wereld. Ze stelden de Verklaring van de Rechten van de Mens op, maar die mens was een man.’ Die achterstelling bestond natuurlijk al eeuwen en gold op allerlei gebieden. Zo hadden Franse vrouwen geen politieke rechten, mochten ze niet stemmen en zelfs niet, hoewel er in die jaren een grote behoefte aan was, dienst nemen in het leger, als soldaat. Maar voor de vrouw van wie Verbraak onlangs de biografie publiceerde, Elselina Versfelt, was dit geen probleem: zij hield zich gewoonweg niet aan de regels. Dat leverde haar een avontuurlijk leven op.
Bij de geboorte van Elselina kon niemand dit nog bevroeden, zeker met het oog op haar familieomstandigheden. Ze was de dochter van een dominee, Gerrit Versfelt, die een kleine, arme parochie bestierde in het Noord-Brabantse dorpje Lith, schilderachtig gelegen aan de Maas. Op haar vijfde overleed haar vader, waarna haar moeder met zeven kinderen verhuisde naar Amsterdam, waar familie van haar woonde. In 1792 trouwde Elselina er met de bankier Jan Ringeling. Zij was toen vijftien, maar loog er voor de trouwakte maar twee jaartjes bij. Ze begreep inmiddels hoe het werkte.
Het leven als echtgenote, huisvrouw en moeder bleek niets voor Elselina. Ze verveelde zich te pletter, voelde zich in een keurslijf gebonden. Of zij in deze jaren al buitenechtelijke affaires had is niet helemaal duidelijk, maar wanneer zij in 1795, als na de Franse inval de rust in het land enigszins terugkeert, bij familie in Den Bosch kennismaakt met de Franse generaal Jean Victor Marie Moreau weet zij het snel. Zij verlaat man en kinderen en wordt de geliefde van de generaal. Moreau zal in de jaren erna een succesvolle carrière opbouwen en ook onder Napoleon Bonaparte dienen. Elselina volgt hem overal. In Parijs, waar hij haar installeert in een chique appartement en op zijn posten in het buitenland. Ze verzinnen voor haar een nieuwe identiteit, dat zij een domineesdochter uit Lith is hoeft niemand te weten. Elselina moet het gevoel hebben gehad dat zij geslaagd was in haar missie: een nieuw leven voor zichzelf creëren.
Moreau zou niet haar laatste verovering blijken. Nog heftiger waren haar gevoelens voor Michel Ney, Napoleons maarschalk en de held van de Russische veldtocht in 1812. Ney’s optreden tijdens de terugtocht en de manier waarop hij bij de oversteek van de Berezina het Russische leger zo lang van zich af wist te houden dat daardoor zijn eigen troepen via in allerhaast aangelegde bruggen konden vluchten heeft in de geschiedenisboeken inmiddels een legendarische status verworven. En Elselina maakte dat van nabij mee, zoals ze eerder ook al met Napoleon in Moskou was. Verkleed als man, te paard als een man, een vermomming waarin ze ook al eerdere veldslagen van Ney had bijgewoond…..
Ho! Stop! Op enig moment tijdens het lezen van deze biografie ga je je realiseren dat het verhaal eigenlijk te mooi is. Te mooi om waar te zijn? In gezelschap van Napoleon, dwalend door het door de Russen in brand gestoken en verlaten Moskou? Aanwezig bij de hel van de Berezina, in gezelschap van haar geliefde? Hoe sprookjesachtig wil je het hebben? Zijn die gebeurtenissen waar, of beschikte Elselina over een rijke fantasie? Deze en soortgelijke vragen hebben betrekking op een aspect van Elselina’s leven dat nog niet aan de orde was. Maar dat door Verbraak met taaie volharding wordt ontrafeld. En dat daarmee voor mij het boeiendste deel van het boek oplevert.
Na de definitieve val van Napoleon in 1815 breekt er voor Elselina een periode aan waarover een grauwsluier lijkt te hangen. Het zijn de jaren van de Restauratie, jaren waarin de conservatieve elementen in de politiek het voor het zeggen krijgen en het Franse koningschap wordt hersteld. Met het wegvallen van haar geliefden – Moreau sneuvelt in 1813, Ney wordt in 1815 op last van de nieuwe machthebbers geëxecuteerd – mist ze ook hun financiële steun. Wanneer ze na enkele jaren merkt dat veel Fransen, net als zijzelf, teleurgesteld raken in de nieuwe politiek en steeds vaker terugverlangen naar de Napoleontische tijd, besluit ze haar memoires te schrijven. Het hoogtepunt van haar leven viel immers samen met de periode waarnaar steeds meer Fransen met weemoed terugkijken. En zij was immers innig bevriend geweest met sleutelfiguren. Elselina wendt zich met dit plan tot de meest succesvolle uitgever van Parijs, Pierre-François Ladvocat. En in 1826-’27 verschijnt, in acht luxe banden, ‘Mémoires d’une Contemporaine’. Geschreven door Ida Saint-Elme, de vrouw van adellijke afkomst onder wiens naam Elselina al jaren door het leven gaat. De reeks wordt een hit, ook in Engeland en Duitsland.
Moet je als biograaf blij zijn met zulke uitvoerige memoires? Die vraag kun je eigenlijk pas beantwoorden wanneer duidelijk is hoe betrouwbaar ze zijn. Daarover is door Franse wetenschappers eindeloos getwist. Enerzijds is daar de omvang, en de vrij korte tijd waarin Elseline haar verhaal op papier heeft gekregen. Anderzijds heb je te maken met de praktijk op de burelen van uitgever Ladvocat. Het is bekend dat hij soms tientallen aankomende journalisten en schrijvers tegelijk in dienst had, die als redacteur teksten bewerkten en ook geregeld als ghostwriter optraden. Heeft Elselina daarvan gebruik gemaakt, heeft zij iedere paar dagen een niet al te lang concept ingeleverd dat vervolgens door de redacteur werd opgeblazen en opgeleukt? Het is vaak beweerd. Het zou zo maar kunnen.
Verbraak neemt na grondig onderzoek aan dat een substantieel deel van de teksten toch van de hand van Elseline is. En dat alle gebeurtenissen en feiten waarvoor zij naast de Mémoires nóg een bron kon vinden op waarheid zullen berusten. Maar ze is streng. Zo sneuvelt een van Elselina’s belangrijkste wapenfeiten, het verhaal over een nacht die zij met Napoleon heeft doorgebracht, omdat daar nooit enig verder bewijs voor is gevonden.
Roem duurt vaak maar kort. Zeker als die is gebaseerd op een vluchtig fenomeen. Het immense succes van de Mémoires hield Elselina een poosje financieel overeind. Een soortgelijk project, waarvoor ze een rondreis maakte door Egypte, flopte. Een ook een wekelijks verschijnend politiek pamflet dat ze vanuit haar toenmalige woonplaats Londen maakte was geen lang leven beschoren. Ze sleet haar laatste maanden op de ziekenzaal van een Brussels klooster. Dat de eens flamboyante vrouw die zich La Contemporaine of Ida Saint-Elme noemde eigenlijk Elselina Versfelt heette wist niemand meer.
Omdat Elselina gedurende haar leven meer dan eens de regels aan haar laars lapt is het voor de lezer van haar biografie prettig om daar wat achtergrond bij te hebben. En Verbraak doet dat voorbeeldig, of het nu gaat om de politieke constellatie of om zaken als gender, travestie of het literaire bedrijf.
Marja Verbraak / Elselina (1776-1845). Avontuur in het voetspoor van Napoleon / 295 blz / Boom, 2025.
