Komend najaar zullen de verzamelde bewaard gebleven brieven van en aan de Romeinse staatsman Cicero in een nieuwe Nederlandse vertaling verschijnen. Bijna 2.100 jaar na zijn gewelddadige dood. In onze huidige maatschappij is daar dus een zekere vraag naar, anders zouden tekstbezorgers, fondsen en de uitgever niet hun tijd en geld in het project investeren. Wat is het dat ons nu nog fascineert in Marcus Tullius Cicero, die leefde van 106 tot 43 voor onze jaartelling? Wie dat als geen ander heeft begrepen is Robert Harris, de Britse auteur van historische romans. Tussen 2006 en 2015 publiceerde hij de trilogie Imperium – Lustrum – Dictator. Voor mij is dat een van de mooiste en meest indrukwekkende historische romans die ik ooit las. Maar ook een literair monument dat heeft bijgedragen aan Cicero’s huidige populariteit.
Op het eerste oog is Cicero niet een van de meest belangrijke Romeinse staatsmannen. Het militaire genie van een Julius Caesar of het bestuurlijk gewicht van een keizer Augustus bezat hij niet. Bovendien was hij – in het Rome van zijn tijd belangrijk – van relatief eenvoudige afkomst. Consul was hij niet al te lang, een periode die bovendien nog werd ontsierd door list en bedrog van zijn politieke tegenstanders. Maar toch staat hij opgesteld in wat wij het ‘Pantheon der groten’ noemen. Waarom? Als je één doorslaggevend argument mag noemen, is het dat hij als geen ander de kunst der welsprekendheid beheerste. En dat veel van zijn teksten bewaard zijn gebleven. Daardoor hebben wij moderne mensen het gevoel dat we hem kennen, dat hij in zekere zin naast ons staat.
Ooit moet er een biografie van Cicero hebben bestaan, al tijdens en kort na zijn leven opgetekend door Tiro, zijn secretaris. Die tekst is verloren gegaan, wat Harris de mogelijkheid biedt om zijn trilogie door Tiro als het ware opnieuw te laten schrijven. Gedurende Cicero´s gehele loopbaan, van zijn praktijk als jurist en zijn politieke carrière tot aan zijn ballingschap en dood, week Tiro niet van de zijde van zijn meester. Dat kon hij trouwens ook niet, want hij was een slaaf. Hij verzorgde Cicero´s agenda, notuleerde gesprekken, stelde contracten op en voerde talloze andere klussen uit. Om zijn snel sprekende baas te kunnen bijhouden ontwikkelde hij een uit notaties bestaand snelschrift, wat wij kennen als steno.
In het eerste van de drie boeken, Imperium, beschrijft Harris de opkomst van de jonge Cicero, dan nog advocaat. Mooi zijn de passages waarin hij zich bekwaamt in de kunst van de welsprekendheid. Het zal gedurende zijn gehele loopbaan zijn machtigste en meest effectieve wapen blijven. Cicero’s pogingen een consulaat te bemachtigen vormen voor de lezer een soms onthutsende kennismaking met de Romeinse politieke arena. Een leeuwenkuil. Daarin als oprecht en principieel man overeind blijven en je tegenstanders verslaan vergt het uiterste van je doorzettingsvermogen en durf. De rechtszaak tegen de corrupte en misdadige gouverneur van Sicilië, Verres, die Cicero op spectaculaire wijze weet te winnen, brengt hem zijn eerste roem.
In het tweede boek, Lustrum, en het afsluitende Dictator verhoogt Harris de intensiteit van de gebeurtenissen en de snelheid waarmee die elkaar opvolgen. Centraal daarin staan de pogingen van Caesar, Crassus en Pompeius om het regeringssysteem met twee consuls en de senaat om te vormen tot een zogenoemd Triumviraat waarin zij alle macht in zich verenigen. Dat zal er in 60 voor Chr. ook komen. Voor Cicero, zijn familie en vrienden betekent dit een totale omwenteling in hun leven.
Aan Cicero’s legendarische welsprekendheid biedt Harris door de boeken heen veel ruimte. Die speeches zijn een genot om te lezen. Je realiseert je dan eens te meer dat een spreker die een publiek weet mee te slepen overtuigend overkomt. Cicero behaalde er successen mee als pleiter, als consul en ook als privépersoon. Of dat nu in de Senaat was of bij vergaderingen in de buitenlucht, waarbij het volk in grote getale kwam opdagen wanneer hij werd aangekondigd. Omdat Cicero bij zo’n laatste bijeenkomst, sprekend voor het volk, nog wel eens de aristocratie op de korrel wilde nemen, laat Harris een van die aristocraten Cicero verwijten dat hij er een ‘anti-aristocratische theaterproductie op het Forum’ van maakt.
De Cicero-trilogie gaat over politiek. Die is van alle tijden, en Harris trekt met regelmaat lijntjes naar het nu. Dat deed de Royal Shakespeare Company na de voltooiing van de reeks dan ook besluiten tot een bewerking als toneelstuk van maar liefst zeven uur, te spelen op twee achtereenvolgende avonden. Een van Harris’ meest populaire uitspraken, in de mond van Cicero gelegd, bleek ‘Stupid people tend to vote for stupid people.’ Die heb ik Joe Biden nog niet horen gebruiken ….
Het Rome van Cicero dat Harris beschrijft mag dan een kille en potentieel gevaarlijke plek zijn voor ieder die anders over dingen denkt dan de machthebbers, als lezer ervaar je het tegelijkertijd als een warme deken. Het verhaal leeft, de personen zijn mensen van vlees en bloed, bladzijde na bladzijde is het intens, emotioneel, spannend en dus ook verslavend. Ik kan me nog herinneren dat het tijdens de jaren dat de drie delen verschenen frustrerend was na lezing van een deel weer jaren te moeten wachten. Inmiddels is de trilogie verkrijgbaar in één band. Een serieuze sessie ‘binge-reading’ is nu mogelijk.
Robert Harris / Imperium & Lustrum & Dictator / resp. 368 & 396 & 381 blz / Cargo, 2006- 2015
