Dit jaar is het 400 jaar geleden, dat molen De Vlieger in Voorburg werd gebouwd. Dat zal in mei worden gevierd met onder andere de uitgave door de Historische Vereniging Voorburg van een boek over de geschiedenis van deze molen. Vooruitlopend op de jubileumviering vertelt molengids Wim van Horssen iedere twee weken in Vlietnieuws het een en ander over molen De Vlieger.

In de vorige aflevering van deze serie heb ik u uitgelegd, hoe belangrijk de ruimte om de molen is voor de windvang. Nu wil ik u vertellen hoe de molenaar zo veel mogelijk kan profiteren van de wind om zijn molen te laten draaien.

Om zoveel mogelijk wind te vangen moet het wiekenkruis van een windmolen loodrecht op de wind staan. Wanneer de wind meestal vanuit dezelfde richting waait, zoals op sommige plekken op aarde het geval is, kunnen de wieken vast in die richting worden opgesteld. Wanneer de wind veel draait, is dat echter een probleem. Daarom zit bij onze molens de wiekenas in een draaibare kap. Door die kap te draaien en daarmee de wieken kunnen deze bij iedere windinrichting loodrecht op de wind worden gezet. Dat noemt men kruien en dat doet de molenaar met een kruirad.

Het kruirad van molen De Vlieger zit aan de buitenkant, onderaan de zogenaamde staart. Die bestaat uit een staartbalk en tweemaal twee schoorbalken die vastzitten aan twee balken die dwars door de kap lopen (de korte en de lange spruit). Door met het kruirad een ketting op te winden die vastzit aan een paal (de kruipaal) kan de molenaar de staart en daarmee de kap in beweging zetten. Een molen met zo’n staart noemt men een buitenkruier.

Molen De Vlieger is een buitenkruier, maar hij is dat niet altijd geweest. Hij is namelijk zijn leven in 1621 begonnen als binnenkruier. Daarbij zat het kruirad binnen in de kap bij het bovenwiel. De gaten van de bevestiging zijn daar nu nog zichtbaar. In de loop van de achttiende eeuw is De Vlieger omgebouwd tot buitenkruier en heeft hij een staart gekregen, net als veel andere molens in Zuid-Holland. Alleen in Noord-Holland zijn de meeste molens binnenkruiers gebleven. Een buitenkruier had als voordeel, dat de molenaar niet meer de trappen op en af hoefde om te kruien, maar dat op de begane grond kon doen.

Behalve door het kruien van de molen kan de molenaar de windvang van de molen vergroten door het voorleggen van zeilen. Deze zitten standaard opgerold achter de wieken. Afhankelijk van de kracht van de wind kan de molenaar ervoor kiezen om die zeilen geheel of gedeeltelijk uit te rollen. Hij moet daarvoor echter wel in het hekwerk van de wiek klimmen, wat geen werk is voor mensen met hoogtevrees.

De molenaar kan de molen ook minder wind laten vangen door het verwijderen van de zogenaamde windborden. Deze borden zitten aan de andere kant van de roede. Wie een goed beeld wil hebben van de opbouw van de wiek moet eens vanaf het fietspad in de voortuin van De Vlieger kijken. Daar ligt een fragment van een wiek met de benaming van de verschillende onderdelen.

Nu we het toch over de wieken hebben tot slot nog iets over de wiekentaal. Wanneer de wieken niet behoeven te draaien kunnen ze gebruikt worden om er emoties mee uit te drukken, zoals vreugde en rouw. Een soort emoji van voor het digitale tijdperk dus. Vreugde werd uitgedrukt door de wieken stil te zetten vlak voordat een wiek het hoogste punt had bereikt. Dat gebeurde bij vreugdevolle gebeurtenissen in het gezin of de familie van de molenaar, zoals een geboorte, bruiloft of jubileum, maar ook bij algemene feesten, zoals een dorpsfeest of de verjaardag van koning of koningin. Die stand werd dan vaak gecombineerd met een vlag in de wiek, slingers met vlaggetjes of andere decoraties. Voor de rouwstand werden de wieken gestopt op het moment dat een wiek het hoogste punt was gepasseerd. Dat kon verdriet uitdrukken over een verlies in de eigen kring, maar ook een overlijden in het dorp of een nationale ramp betreffen. Zonder twijfel zullen de wieken van molen De Vlieger in mei bij de viering van het 400-jarig bestaan in de vreugdestand staan.

Af en toe kruien en soms de zeilen opleggen, het molenaarschap van een poldermolen lijkt een rustig baantje te zijn geweest. De werkelijkheid was anders, zoals uit de volgende aflevering zal blijken.

(afbeeldingen: Molen De Vlieger is met staart en kruirad herkenbaar als buitenkruier (Foto Wim van Horssen); Vroeger zag De Vlieger er uit als deze Noordhollandse binnenkruier (Foto Wikimedia, Edwin H.); In de voortuin van De Vlieger ligt een oud stuk wiek, waarop de benamingen van de verschillede onderdelen zijn aangegeven (foto Wim van Horssen).