Sinds de oorlog in Oekraïne begon, heb ik al meer erover gelezen. Maar dit verslag is heel persoonlijk en indrukwekkend gedaan. Aldus Peter van der Ploeg in een begeleidend woord bij zijn wekelijkse boekenblog. Hij heeft het over Olaf Koens in Oekraïne.

Veel kijkers zullen de spannende eerste maanden van de oorlog in Oekraïne hebben meebeleefd via de reportages van Olaf Koens. Als correspondent Midden-Oosten voor RTL Nieuws, en daarvoor gestationeerd in Rusland en de Sowjet-Unie, was hij als  weinig anderen in staat zinvol door Oekraïne te reizen en met inwoners te spreken, in een poging het onbegrijpelijke enigszins te duiden. In de zomer van 2022 nam hij een maand vrijaf om zijn indrukken te boekstaven, wat resulteerde in een heel persoonlijk verslag: Alle Oekraïners die ik ken (en een paar van wie ik alleen maar gehoord heb). Het is geen actueel verslag van de huidige stand van zaken op militair gebied, maar een ode aan de Oekraïnse bevolking en hun strijd tegen hun agressieve buurman. Want zoals Vasili Grossman (1905-1964), prominent auteur uit het Sovjet-tijdperk al schreef: ´Het is de plicht van de schrijver om de verschrikkelijke waarheid te vertellen en de burgerplicht van de lezer die waarheid te kennen. Je afwenden, de ogen sluiten of voorbijlopen is het beledigen van de nagedachtenis van de doden.´ Dat citaat laat Koens voorafgaan aan zijn verslag.

De eerste weken na de Russische inval is het een complete volksverhuizing die Koens aantreft. Vooral de bevolking uit de grensstreek met Rusland is op de vlucht, naar Polen of andere buurlanden. Het luchtalarm gaat voortdurend af, meestal zonder gevolgen, waardoor de meeste mensen bij het snerpende geluid niet meer direct een schuilkelder opzoeken maar gewoon doorgaan met wat ze deden en uit voorzorg de lucht in de gaten houden. Een onwerkelijke situatie.

Het woord ‘volksverhuizing’ is in zijn algemene betekenis misschien niet al te verontrustend, dat wordt het wel wanneer je focust op de individuele gevallen. In de stad Lviv stuit Koens op een kinderziekenhuis dat in rep en roer is. Het Russische leger boekt in die weken terreinwinst en uit voorzorg worden de kinderen geëvacueerd. Voor sommige van hen is het dan al de tweede of derde evacuatie. En dat terwijl ze wegens leukemie, lymfeklierkanker en andere levensbedreigende ziekten behandeld (zouden moeten) worden met chemotherapieën en beenmergtransplantaties. Maar ze in plaats daarvan in bussen worden geladen die richting de Poolse grens rijden.

Met een auto door Oekraïne rijden is lastig, want de inwoners hebben uit voorzorg verkeersborden verwijderd of afgeplakt om het de Russische troepen zo moeilijk mogelijk te maken zich te oriënteren. Zonder Google Maps kom je niet ver. Ook blijkt het bedrijf waar Koens voor zichzelf en zijn cameraman een auto heeft gehuurd hen via de tomtom te kunnen volgen. Wanneer ze iets te dicht bij het front komen, of zelfs al wanneer ze in de richting ervan rijden, krijgen ze een telefoontje dat ze moeten omkeren of, wanneer ze dat niet willen, ter plekke de auto moeten kopen.

Terwijl Koens van zijn vrouw hoort dat hun huis in Istanboel langzaamaan een opvanglocatie wordt voor bevriende Oekraïners, wordt hijzelf steeds meer betrokken bij het ongeluk van de achterblijvers die hij ontmoet. Dat ‘ongeluk’ is er in verschillende gradaties. De pogingen van de directeur en vrouwelijke vrijwilligers – de mannen zijn immers gemobiliseerd – van de dierentuin in Odessa om hun levende have te redden verschillen hemelsbreed van de operaties waarmee de chirurgen van het ziekenhuis in Dnipro pogen om militairen die benen, armen of zelfs hun complete gezicht zijn kwijtgeraakt te helpen. Maar elk van die rampspoeden is voor de betrokkenen natuurlijk een even grote aanslag op hun veerkracht. ‘Onverzettelijk’, dat is het woord dat bij Koens opkomt wanneer hij een man van middelbare leeftijd spreekt wiens huis, waarvoor hij zijn hele leven heeft gewerkt, in puin is geschoten.

Is dat niet gevaarlijk, rondreizen in oorlogsgebied? Jazeker. Je kan beschermende maatregelen nemen, bijvoorbeeld door een scherfvest en een helm te dragen. Maar wezenlijker is het om je aan één heel belangrijke stelregel te houden. Toen Koens jaren geleden voor het eerst werkte als oorlogscorrespondent, dacht hij dat het het belangrijkst was om op het juiste moment op de juiste plek te zijn. Inmiddels weet hij beter: je moet op het juiste moment die plek weer verlaten.

En die onverzettelijkheid? We hebben allemaal kunnen zien dat die nog steeds bestaat en, met alle hulp die Oekraïne ontvangt, alleen maar groter lijkt te worden. Rondreizend door het land komt Koens steeds dezelfde leuze tegen, gekalkt op muren en andere plekken. Hij is ontleend aan de commandant van Slangeneiland, een eiland in de Zwarte Zee. Hij luidt: ‘Russisch oorlogsschip, krijg de tering!’. Met dat motto, iets minder literair dan dat van Vasili Grossman waarmee hij opende, sluit Koens zijn verslag af.

Olaf Koens / Alle Oekraïners die ik ken (en een paar van wie ik alleen maar gehoord heb) / 192 blz / Nijgh & van Ditmar, 2022 // Luisterboek, voorgelezen door de auteur / 3 uur en 46 minuten / via Storytel